Senin, 23 September 2019

JOVEM TIMOR LOROSA’E IHA TEMPU MODERNISMU NIA LARAN


JOVEM TIMOR LOROSA’E IHA TEMPU
MODERNISMU NIA LARAN



Wainhira ita fo tempu uitoan hodi halo reflesaun ba mundu ida ne'e, ita hasoru buat barak mak transforma no mudansa tiha ona. Transformasaun nebe mak iha laos deit iha parte dezemvolvimentu fisiko deit, maibe refere mos ba iha dezemvolvimentu no transformasaun umano nian. Katak, iha mundu ida ne'e nia lalaok ita hasoru iha mudansa dinamismu nebe mak atrasa mos ho mundu ida ne'e nian lalaok. Transformasaun ida ne'e akontese kuase iha fatin no areia hot-hotu, katak liu husi modernismu fo imfluensia nebe forte tebes ba rai hot-hotu atu transforma no dezemvolve a'an ba faze nebe diak liu no modernu liu, tuir ejizensia moris ema no mundu nian.
Ho razaun ida ne’e, bele deklara katak mundu agora tama iha era nebe mak modernu, impaktu husi modernismo ida ne’e mos, Timor Leste hasoru. Katak iha mundu ne’e nia lalaok iha ritmo nebe mak dinamismu. Realidade no impaktu husi dinamismu mundial ida ne’e ema hot-hotu, li-liu jovem Timor Leste hasoru, katak realidade modernismu nunka mais bele haketak a’an ho involvementu no partisipasaun husi jovem sira. Katak jovem sira mos tama iha areia dezemvolvimentu modernismu mundu ida ne’e. Atu deklara katak iha lalaok modernismu ida ne’e iha mos aspeitu barak nebe mak persiza fo atensaun katak bele sai ameasa ida nebe mak fo impaktu negativu, no iha parte seluk fo impaktu positivu nebe mak bele transforma ema ba iha dezemvolvimentu nebe mak diak no iha valor benefisiu ba ema hotu, li-liu ba jovem sira, espesial jovemtude Timor nebe mak komesa tama iha faze modernismu no transformasaun li-liu iha areia edukasaun, teknologia, siensia, life style no sel-seluk tan nebe mak hetan influensia husi modernismu no globalizasaun.
Jovem iha tempu modernu iha mudansa nebe signifikante tebes, mudanza ida ne’e bazeia mos ba realidade nebe mak tama ona ba tempu modernismu nia laran. Mentalidade ema nia mos transforma tuir ejizensia husi lalaok mundu ne’e nian nebe mak iha mudanza makas tebes. Transformasaun ida ne’e akonteze radikal tebes tamba mentalidade tradisional nian nebe mak uluk sei iha influensia makas ba moris tradisaun nian agora lakon dadaun ona tamba tama ba realidade modernismu nebe mak fo mos impakto ba mentalidade no konseptu moris ema nian li-liu ba moris jovem sira iha tempu agora. Konseptu hanesan vida familiar, kustume no volor tradisaun nebe mak kesi metin lalaok jovem sira komesa lakon dadaun ona tamba situasaun urbanizasaun no industrializasaun nebe mak impakto husi modernismu nebe mak lao lalais tebes iha tempu seculo ida agora, nebe mak forte tebes ninia impaktu ba jovem sira nia hanoin. Transformasaun ida ne’e mos hetan influensa husi revolusaun media nebe mak fo liberdade ba moris nebe mak livre tuir modelo lalaok mundo nian, li-liu iha parte moris no kna’ar lor-loron nian. Ho ida ne’e ita bele dehan katak, moris iha tempu modernismu nia laran muda mos mentalidade no konseptu moris husi ema sira, espesial ba jovem sira nian lalaok moris.
Iha konsepto oi-oin nebe mak refere ba jovem (adolosentes) sira, maibe buat nebe mak ita la bele nega mak katak, realidade transformasaun mundial iha aspeitu teknologia no sciensia nebe makas iha sekulo ohin fo mos impaktu nebe signifikantes tebes ba mentalidade no karakteristika husi foin sa’e (adolosentes) sira nia moris. Liu husi dezemvolvimentu iha areia teknologia, siensia no industria nebe mak lalais iha neba mos iha mudansa ba mentalidade, hanoin no ezijensia moris husi ema ida-idak nian. Ne’e dunik, wainhira laiha kontroladu nebe klean husi sosiedade no familia konaba lalaok jovem sira, jovem sei tama ba ransu ou moris nebe livre entre sira ho sira. Ida ne’e sei fo ameasa nebe peregu tebes ba jovem sira nia futuru.
Iha sociedade ou realidade kontekstu Timor Leste nian, ita sempre rona ou hasoru direitamente konaba jovem sira nia moris nebe sempre nakonu ho dezafiu (challenges). Wainhira laiha kontroladu nebe diak husi sociedade ou familia dalabarak jovem lakon nia konsensia atu bele hatur a’an iha pozisaun nebe bele fo benefisiu nebe positivu ba nia moris. Nune’e, iha tempu modernismu nia laran jovem ou li-liu foin sa’e sira tenki hametin sira nia án ho reflesaun no uza konsensia atu bele defini no hatur án didiak iha realidade moris nia laran. Tamba, problema nebe ita sempre hetan iha jovem sira nia moris mak moris livre, ransu (badiu), droga, sexu livre no moris nebe la kese metin ho regra no norma nebe mak forte. No wainhira jovem sira tama iha situasaun nebe la kontroladu husi ema seluk mak jovem sei moris iha liberdade nebe sei fo ameasa ba nia futuru rasik.
Wainhira koalia konaba modernismu, sempre lori impakto positivu nebe mak fo benefisiu ba ema nia moris, maibe dalabarak mos modernizasaun nebe iha lori mos impaktu nebe negativu wainhira ema, li-liu jovem sira nia mentalidade (kapasidade) laiha preparasaun nebe forte, katak laiha konesemento nebe klean iha sira a’an atu bele asesu tama iha era-modernismu nia laran, jovem sei tama iha lasu modernizasaun nebe mak sei lori foin sa’e (jovem) sira ba dalan negativu nebe peregu tebes ba sira nia vida moris. Dala barak ita hasoru iha ita nia realide nasaun ida ne’e katak, jovem barak mak gasta tempo no opurtunidade ho festa, ransu, droga, moris livre no moris ho goza deit. Jovem barak la utiliza tempu ho diak hodi aprende, estuda no dezemvolve a’an iha aspeito barak nebe bele fo bantazem positivu nebe mak diak ba sira nia futuru. Ita mos hasoru jovem barak lakon sira nia opurtunidade atu suksesu iha aspeitu oi-oin tamba la utiliza ho diak tempo nebe sira iha.
Wainhira ita lao iha cidade Dili nia laran, fatin hira mak sai fatin ba turismu, rekreu no paseu sempre nakonu ho jovem, jovem barak mak gastu tempu ho paseiu, badiu, lao halimar no hakarak santai deit. Iha termu nebe ás liu katak jovem iha tempu modernismu ne’e tama iha konsepto hedonismu, konsumerismu no materialismu. Katak, iha mudansa mentalidade nebe makas entre jovem iha tempu agora. “time is money to be Success ” la tama iha konsepto jovem sira. Ita bele hasoru katak, iha jovem uitoan deit mak utiliza sira nia opurtunidade hodi fo importansia ba sira nia paisazem moris iha futuru nian liu husi aprendizazem, kursu, estudu no aprende rasik ba a’an.
Iha opurtunidade barak mak lakon saugati deit iha jovem sira nebe mak moris la ho komitmentu no prinsipiu nebe forte. Programa barak mak eskola, universidade no instituisaun siensia nian tantu mos opurtunidade barak mak governu (Estadu) harí maibe ita haré iha neba jovem uitoan deit mak hola parte atu bele hetan benefisiu ruma ba sira nia matenek no kapasidade, katak aprendizazem nebe mak diak dala barak jovem sira la fo importasia. Ema barak hili liu dalan nebe bele fo gostu ba sira nia moris; foin sa’e barak mak gasta tempu barak liu ba ransu, passaeiu no santai deit. Iha tempu modernismu ne’e mos ita sempre hasoru katak liafuan sakrifisiu komesa lakon ou menus iha konseptu no hanoin foin sa’e sira, “mental instan” komesa domina jovem sira nia moris. Hakarak moris santai, livre no hetan gostu ba sira nia hakarak deit. Realidade ida ne’e akontese iha estudante sira, nebe mak dalarak la haka’as sira án ho estuda no aprende mesak atu aumenta kapasidade pessoal. Realidade ida ne’e mak akontese iha fatin barak, tamba teknologia no media komunikasaun nebe mak iha fo opurtunidade nebe fasil liu ba jovem sira atu asesu informasaun ne’e dunik estuda no sakrifisiu liu husi le’e no exersiziu pratikamente nebe persiza tempo la dun iha ona interese iha konseptu jovem sira.
Modernismu nebe akompanha mos ho globalizasaun iha aspeitu siensia no tekhnologia lori mos impakto ba transformasaun hanoin ba foin sa’e sira. Liu husi dezemvolvimentu nebe lalais tebes iha aspeitu no koseptu moris modernu ida ne’e iha mos transformasaun no mudansa nebe signifikante tebes ba ema nia hanoin. Dezemvolvimentu no globalizasaun nia lalaok positivu no fo benefisiu nebe barak tebes, maibe wainhira ema (li-liu jovem sira) kuandu la sukat nia pasu hodi tama iha modernizasaun nia laran, ema sei lakon nia konsensia hodi tuir gostu no hakarak nebe bele fo ameasa ba ema ida-idak nia komitmentu no moris. Ne’e dunik, saida mka sai reflesaun ba foin sa’e sira mak, oinsa ema ida-idak bele valoreza no uza konsensia rasik atu bele defini dalan moris nian. Hodi nune’e opurtunidade diak ba futuru la lakon nune’e deit. Nudar jovem tenki iha espiritu nebe maka’as, esperansa nebe forte no komitmentu nebe metin atu nunee iha globalizasaun no modernizasaun nia laran bele hili no tuir dalan nebe bele fo benefisiu iha futuro. Jovem mak ai hun nasaun, jovem mak dalan dezemvolvimentu nasaun ida ne’e nian.



******



Tidak ada komentar:

Posting Komentar