LEI PENSAUN VITALISIA VERSUS PRINSÍPIU POLÍTIKA BEM COMMUM
Wainhira ita asiste notisias sira nebé mak públika iha média
sira, hanesan iha journal diária sira iha Timor Leste, dala barak foka liu ba
debate sira konaba alterasaun ba Lei Pensaun Vitalisia. LPV nebé hamoru husi
meza Parlementu Nasional RDTL sai nafatin tópiku nebé hamosu ideias pro no
kontra. Iha ema barak mak hakarak LPV tenki hetan lalais ona promulgasaun husi
Presidente da Repúblika RDTL, maibé iha parte seluk mós ema barak bele dehan
maiória mak kontra promulgasaun ba alterasaun LPV. Mosu perguntas, tamba saida
mak iha pro no kontra ba LPV? LPV iha problemas? Iha injustisa iha LPV? Ida
ne’e sei nafatin iha diskusaun no debate nebé naruk tebes entré lideransa polítika
sira iha nasaun ida ne’e durante lei ida ne’e mosu iha meza uma fukun Parlementu
Nasional RDTL.
Iha konseptu lei nian, lei nebé sai husi meza perlementu
nasaun ida nunka mais viola ema nia direitu maibé sempré defende direitu ema
hot-hotu nian. Iha sistema polítika nasaun nian, lei ou normas sira nebé mak
governu hasai liu husi parlamentu ida sempre bazeia ba necessidade no prinsípiu
bem komum nasaun ida nian, ne’e dunik lei ou normas sira nebé mak mosu husi
mesa parlementu nasaun ida sempre bazeia ba necessidade ema hot-hotu. Wainhira
ita haré fila fali ba realidade lei sira nebé mak altera ona iha parlamentu
nasional iha Timor Leste, iha lei barak mak sei abandona hela iha meza
parlamentu. Maibe úniku uitóan so lei ida deit mak sai kestaun nebé mak to
agora sei sai pro no kontra ba promulgasaun lei ne’e nian, tantu mós hetan ona veta
ba dalarua husi Presidente Repúblika Taur Matan Ruak. Membru maiória parlementu
sira ejizi atu hetan promugasaun lalais maibe lei ne’e sei veta hela husi
Presidenti Repúblika, tamba ho razaun oi-oin nebé mak ita bele dehan lójika
dunik kuandu ita haré husi prinsípiu óptiku urjenidade husi necessidade lei
ne’e nian.
Haré fali ba kontiudu husi Lei Pensaun Vitalisia sira
nebé mosu iha ninia artigu sira, ita bele dehan katak, lei ida ne’e bele sai
armazem (lumbung, gudang) ba eis
titulares no eis membru parlementu sira. Lei ida ne’e hamosu husi inisiativa
atu hariku no bele dehan sai previleizu bo’ot ba eis titulares sira. Iha hanoin
barak mosu katak LPV atu fo dignidade ba eis priméiro membru governu (eis
membru titulares) nebe mak maiória mesak veteranus deit no eis membru assembleia
konstituite sira. Tamba ida ne’e iha kontiudu LPV ida ne’e bele dehan sai dalan
nebé diak ba ema hot-hotu atu halo kompete hodi hadau malu atu bele hetan
pozisaun iha Parlementu Nasional. Realidade ida ne’e mós ita bele dehan, sai
dalan ida ba ema atu harí partidu hanesan harí loza iha cidade laran. Bele
dehan katak wainhira LPV ne’e promulga ona husi Presidente Republika sei fo
benefisu lubuk ba eis membru parlamentu no família tomak. Tamba sira la persiza
servisu, la persiza fera kakutak ona tamba fulan-fulan sira simu pensaun
vitalisia husi estadu; sira ho família tomak bele goza salariu estadu nian ho
gratuita.
Mesmu iha revisaun ba LPV ne’e, maibé ita bele dehan
katak, revisaun nebé iha la halakon nia benefisisu ba eis membru parlementu
sira. Ne’e dunik, hamosu aksaun kontra no protesta barak husi sociedade civíl,
estudante universitário sira, instituisaun no husi intelektual balu nebé fo
dunik interese ba dezemvolvimentu ba nasaun ida ne’e, nebé hakarak halakon no
hamós tiha LPV iha meza Parlementu RDTL nian. Presidente Repúblika Taur Matan
Ruak rasik mós ho konsiente hateten katak LPV ne’e viola povu nia direito tamba
nia benefisio ba membru eis titularis no membru parlementu sira nebé mak
pensaun ona husi sira nia kargu núdar membru Parlementu Nasional iha nasaun ida
ne’e. Tantu ida ne’e mós komande Jeral Major Lere Anan Timur no eis Presidente
José Ramos Horta mos dehan katak LPV ne’e injustisa, tamba eis titulares no eis
membru parlamentu sira deit mak goza estadu nia osan, maibé ita haré didiak ba
experénsia passadu ema barak mak luta ba libertasaun nasaun ida ne’e. Kuando
LPV ne’e aprova dunik husi Presidente Repúblika oinsa ho fungsionarius sira seluk,
veteranus sira no sira nebé mak luta no fo án tomak ba libertasaun rai doben
ida ne’e maibé depois de ida ne’e sira nia padareiro agora hanesan agrikultor
no ema cívil bai-bain deit? Sira mós iha direito hanesan ho eis titulares no
eis membru parlementu sira? Lójika konsiénte ita tau ita nia fuan iha nebé hodi
fo onra ba sira nia luta.
Iha aspeito etika polítika nian mós ita bele dehan katak LPV
hanesan korupsaun ida nebé lideransa sira halo ba sira a’an depois de sira nia mandatu
remata. Ita bele dehan katak LPV hanesan dalan ba korupsaun nebé mak diak liu (jalan pintas) ba lideransa sira nebé mak
ukun nasaun ida ne’e ba tinan 4 ou 5 deit depois sira bele hetan osan
fulan-fulan ho gratuita husi governu. Liu husi LPV ida ne’e bele hadook sira
husi aksaun korupsaun mesmo sira han osan povu nian nebé mak ita bele dehan uza
hodi halao dezemvolvimentu ba nasaun ida ne’e bele hamenus mukit no kiak barak
iha nasaun ida ne’e. Ita haré iha nasaun barak iha mundu mak fo pensaun ba
membru governu tantu mos sira nebé tur iha Parlementu Nasional rai ida nian,
sira simu salariu pensaun nian la bo’ot liu sira nia salario fulan-fulan, maibé
iha ita nia nasaun ne’e “terbalik”,
tamba depois sira nia kargu remata sira hetan subsidiu nebé mak bo’ot liu fali
bahkan “berlipat-lipat ganda”. Ne’e
dunik ho lójika ita bele dehan katak ho LPV ida ne’e sai ona dalan korta (jalan pintas) nebé mak lideransa sira
(membru parlamentar) halo atu bele fo benefisiu ba sira nia án depois sira nia
mandatu remata nudar membru governu iha uma fukun Parlementu Nasional nasaun
doben ida ne’e. Ho razaun ida ne’e mak maiória povu sociedade cívil no intelektual
barak hakarak rejeita total, hasai tiha LPV nebé mak la justu no kria injustisa
iha nasaun ida ne’e.
Haré ba kontiudu husi LPV ne’e ita bele dehan ignorasia
ou bele dehan mos irasional tamba lei ne’e la depende ba Konstituisaun RDTL
nian, nebé mak dehan katak, liberdade rai ida ne’e ema hotu nian no ema hotu
iha direito nebé hanesan atu goza ba ukun rasik án ida ne’e. Maibe LPV, haluhan
tiha mandatu ida nebé hakerek nanis ona iha lei inan nasaun ida ne’e nian. “Seolah-olah”
LPV nebe hasai husi meza plenaria Parlemtentu Nasional nasaun ida ne’e nian mak
“koko” atu kria injustisa. LPV nebé mosu agora iha públika, hamosu reaksaun nebé
makas tebes husi sociedade civíl sira tamba hamosu pesimismo husi ema barak,
tamba desizaun-desizaun polítika nebé mak mosu dalabarak fo deit benefisiu ba
lideransa sira. Desizaun-desizaun iha parlamento konaba lei no normas ba nasaun
ida ne’e dalabarak la depende ba necessidade povu nasaun ida ne’e maibé sempré
fo valor posítivu deit ba membru parlementu sira. Ho situasaun ida ne’e ita
bele dehan katak lei iha Timor seidauk responde ba prinsipio bonum commune husi maiória povu nasaun
ida ne’e. Lei halo no aplika deit ba povu, mukit sira no ema ki’ik sira husi
nasaun ida ne’e, maibé lideransa sira livre husi sansaun (kebal hukum) tamba dalabarak lei nebé mosu sempré depende lideransa
sira nia aksaun polítika. Bele dehan lei iha Timor ne’e “Tumpul
ke atas dan tajam ke bawah”. Ezemplu mak ho LPV nebé mak sai debate iha
públiku dau-daun, defende uluk direitu lideransa sira no direitu povu nian nebé
mak bele dehan emerjensia teb-tebes tau tiha iha kotuk.
Wainhira LPV hetan ona promulgasaun ita la bele imagina
saida mak atu akontese ba nasaun ida ne’e iha tinan 50 oin mai. Eis membru
parlementu sira (eis titulares balun) hira husi periodu ba periodu mak simu
pensaun vitalisia. Ema nainhira mak goza no ema nainhira mak mukit no kiak iha
rai ida ne’e? Dezemvolvimentu hira mak bele lao ona iha rai ida ne’e kuando
kada periodu membru parlementu sira okupadu deit ho maneira oi-oin oinsa atu
hetan pensaun vitalisia depois de sira nia mandatu, lei barak mak sei abandona
hela iha meza plenaria parlemento tamba membru parlemento sira hanoin deit mak
oinsa hetan pensaun vitalisia depois de sira nia mandatu. Ho ida ne’e ida bele
dehan dezemvolvimentu nasaun Timor Leste sei marka passo hela deit iha fatin no
kuantidade kiak, mukit no povu aileba sira sei aumenta ba bebeik, graduasaun
universitaria sira sei aumenta ba bebeik no númeru dezempregu iha rai ida ne’e
sei ás ba bei-beik kada tinan. Ho ida ne’e ita bele dehan pensaun vitalisia
injustisa no halakon demokrasia iha rai ida ne’e tamba iha realidade goza ba
ukun án ida ne’e tó deit iha lideransa nasaun sira, mukit no kiak sira mantein
nafatin iha sira nia pozisaun.
Ita haré ba prinsípiu etika polítika, polítika nia
objetivu mak bem komum, atu to iha pasu ida ne’e polítika tenki responde ba
necesidade komum, katak saida mak sai prinsipal iha nasaun ida li-liu iha
aspeitu dezemvolvimentu no prosperidade ba povu nia moris. Hanesan lei inan
Timor Leste nian kestiona katak libertasaun ba ukun rasik án, rai ida ne’e ema
hot-hotu nian esforsu-án hamutuk, sakrifisiu nebé mak povu Timor oan tomak halo
hodi luta ba ukun rasik án ida ne’e, au mesmo tempo mós depois ukun rasik án
povu Timor oan hotu mós iha direitu nebé hanesan atu goza ukun rasik án nebé
mak hetan ho ran no sakrifisiu ema hotu nian. Maibé realidade konseptu husi bem
komum ida ne’e sai hanesan utópia ida deit nebé mak nunka realiza, tamba
realidade polítika husi primeiru governu konstituisaun to mai iha sexto governu
konstituisaun iha nasaun ida ne’e nebé mak goza ba ukun rasik án, ida ne’e iha
ema uitoan deit. Iha ema barak mak sei halerik nafatin ba dezemvolvimentu
nasaun ida ne’e. Povu aileba sira nafatin mantein iha sira nia pozisaun, kiak
no mukit sira halerik nafatin no dezempregu iha rai laran mós kada tinan nia
kuantidade aumenta ba bebeik. Oinsa atu responde ba perguntas hirak ne’e,
seidauk tama iha ajenda lideransa nasaun ida ne’e, tamba lideransa barak mak
sei esforsu án ho manéira oi-oin atu hariku família deit hodi haluhan tiha sira
nia obrigatóriu no responsabilidade ba povu nasaun ida ne’e nia ezijensia.
Wainhira ita halo reflesaun hodi haré
fila fali ba lalaok polítika no dezemvolvimentu husi ita nia nasaun doben ida ne’e desde inisiu ukun rasik án to mai ohin loron, iha problemas no konflitus
oi-oin deit mak nabutuk hela deit nebé nunka hetan ninia solusaun tantu mós
iha area dezemvolvimentu fíziku mós lao hakdasak hela deit. Atu dehan ho
lojikamente katak, ita nia ukun rasik án nebé agora tama ba tinan 14 ona,
seidauk bele responde ejizensia komum nia necessidade. Refléte ba realidade
esperensia polítika iha tempu pasadu nian nebé nakonu ho sofrementu tenki sai
ona reflesaun ida ba ita hotu oinsa atu fo interese ba dignidade rai doben ida
ne’e iha nasaun internasionais sira oin. Tendensaun polítika nebé sai ezijensia
ba rai ida ne’e mak oinsa povu bele moris iha prosperidade no iha necessidade
nebe bele sustenta sira nia moris, Tantu mós oinsa governu kría dezemvolvimentu
hodi prepara kampu servisu, hodi nune’e bele hamenus mukit, kiak no dezempregu
nebe kada tinan sei aumenta ba bebeik. Estadu tenki matan moris no neon nain
hodi loke matan no haré grafitasaun no númeru populasaun nebé mak mukit hela,
dezempregu nebé ho númeru ás, area rurais sira nebé defisil atu hetan asesu no
tulun lalais, laos lor-loron mak debate no buka maneira oi-oin atu hetan
benefisiu deit ba sira nia án, hanesan dadauk mosu LPV nebé mak sai obstaklu no
halo konfuzaun ema barak nia hanoin.
Mesmo ita harí ona Komisaun Anti
korupsaun (CAC) iha Timor Leste atu kombate hahalok malpolítika iha rai ida ne’e
husi aksaun korupsaun maibé korupsaun sempré mosu ho ilãs foun iha lideransa
sira “korupsi terselubung”, liu husi
maneiras oi-oin nebé mak mamar (halus)
liu. Ne’e dunik ita haré ba kontiudu husi LPV ne’e ita bele dehan katak “korupsi terselubung“ moris buras nafatin
iha Timor Leste. Ho razaun saida? Tamba membru governu sira prepara án antes
tiha ona ho lei ida nebé mak bele garantia sira depois sira nia mandato legistlativu
iha parlementu nasional. Depois ramata sira nia kna’ar sira la persiza hikis
kosar ben ona tamba sira bele goza nafatin saláriu husi governu nebé mak sai
direito povu nian ba sira nia án. Eis membru parlamentu sira no eis titulares
sira la persiza servisu no sira bele diskansa naruk iha uma deit tamba sira
nafatin hetan subsídiu, uma gratuita, edifísiu servisu iha (atu halo saida ho
edifisiu privadu?), kareta gratuita, viagem ba rai liur tuir hakarak ho gratuita,
telemovel gratuita tantu mós simu saláriu pensaun vitalisia kada fulan.
Mosu protesta no krítika oi-oin nebé mai
husi sociedade civíl, intelektual akadémiku sira, universitáriu sira, institúto
sira maibe atu responde ba kritíka no protesta nebé mosu laiha; lideransa sira
metenek atu ”mengalihkan” polítika
nebé iha ho maneira oi-oin. Mosu krítika nebé forte atu halakon no hamós tiha
LPV ne’e maibé laiha resposta nebé klaru husi membru parlementu sira, mesmo iha
realidade hetan veta tiha ona husi PR maibé deputadu sira ezizi nafatin atu
halo ratifikasaun no foti ida ne’e sai kestaun bo’ot ida hodi atu lori PR ba
tribunal ho razaun konseptu husi PR ne’e inkonstitusional tamba kontra direitu
membru parlementu sira. Mosu pergunta oi-oin iha kakutak. Oinsa ho han osan
pensaun vitalisia nebé ho nia montante bo’ot teb-tebes, ne’e inkonstitusional k
lae? Simu saláriu pensaun vitalisia kada fulan ho montante nebe ás tebes, hela
iha uma luxu, hetan kareta luxu, halo viagem gratuita ho família ba
estranjeiru, telemovel gratuita, no sel-seluk tan ho gratuita ne’e
inkonstitusional k lae? Husik hela povu mukit sira kiak nafatin, dezempregu aumenta
kada tinan, dezemvolvimentu paradu no hakdasak iha fatin, konstrusaun ba nasaun
ida ne’e abandona nafatin, direitu povu nia lakon tiha deit ho prezensa LPV,
ne’e inkonstitusional k lae?
Demokratizasaun nebé implementa iha
nasaun ida ne’e ita bele dehan sai deit simbolu ida ba nasaun. Tamba ita bele
halo diskusaun no dialogu oi-oin konaba termu demokratizasaun maibé ne’e para deit
iha konseptu nebé mak defisil teb-tebes atu realiza iha nasaun demokrátiku ida
ne’e’. Termu demokratizasaun iha deit ba lideransa sira tamba sira koalia deit
saida mak sai sira nia direitu maibé saida mak sai direito povu nian tuir
lalaok prinsípiu polítika demokratizasaun nunka sai konkrétu iha nasaun ida
ne’e. Povu sai deit instrumentu ida atu sai suksesor ba mehi ho hanoin husi
lideransa sira nia ejizensia. Povu Timor sai deit instrumentu ida nebé mak lori
ita nia lideransa sira hodi habokur sira nia án no família. Haré ba realidade
ida ne’e ita bele dehan demokratizasaun rai doben ida ne’e sei marka passu deit
iha fatin. Konseptu nasaun nebé dezemvolvidu no prospero sai deit utópia nebé
mak nunka konkrétu iha Timor Leste. Tamba goza ba ukun rasik án nasaun ida ne’e
to deit iha lideransa sira, povu nafatin mantein iha sira nia pozisaun nebé sai
ailebador nafatin leba ai lor-loron iha lurón, nebé kiak nafatin kiak rabat
rai, mukit nafatin terus iha sira nia susar sira. Haré ba realidade ida ne’e ita
nia konsensia tanis no halerik no nafatin hakilar maibé laiha responde ida mak
mosu. Bainhira los mak prosperidade no haksolok ba povu Timor ne’e bele
realiza, sai nafatin perguntas bo’ot mai ita!
---oo0oo---
Tidak ada komentar:
Posting Komentar