Senin, 23 September 2019

LEI PENSAUN VITALISIA VERSUS PRINSÍPIU POLÍTIKA BEM COMMUM


LEI PENSAUN VITALISIA VERSUS PRINSÍPIU POLÍTIKA BEM COMMUM



Wainhira ita asiste notisias sira nebé mak públika iha m­édia sira, hanesan iha journal diária sira iha Timor Leste, dala barak foka liu ba debate sira konaba alterasaun ba Lei Pensaun Vitalisia. LPV nebé hamoru husi meza Parlementu Nasional RDTL sai nafatin tópiku nebé hamosu ideias pro no kontra. Iha ema barak mak hakarak LPV tenki hetan lalais ona promulgasaun husi Presidente da Repúblika RDTL, maibé iha parte seluk mós ema barak bele dehan maiória mak kontra promulgasaun ba alterasaun LPV. Mosu perguntas, tamba saida mak iha pro no kontra ba LPV? LPV iha problemas? Iha injustisa iha LPV? Ida ne’e sei nafatin iha diskusaun no debate nebé naruk tebes entré lideransa polítika sira iha nasaun ida ne’e durante lei ida ne’e mosu iha meza uma fukun Parlementu Nasional RDTL.
Iha konseptu lei nian, lei nebé sai husi meza perlementu nasaun ida nunka mais viola ema nia direitu maibé sempré defende direitu ema hot-hotu nian. Iha sistema polítika nasaun nian, lei ou normas sira nebé mak governu hasai liu husi parlamentu ida sempre bazeia ba necessidade no prinsípiu bem komum nasaun ida nian, ne’e dunik lei ou normas sira nebé mak mosu husi mesa parlementu nasaun ida sempre bazeia ba necessidade ema hot-hotu. Wainhira ita haré fila fali ba realidade lei sira nebé mak altera ona iha parlamentu nasional iha Timor Leste, iha lei barak mak sei abandona hela iha meza parlamentu. Maibe úniku uitóan so lei ida deit mak sai kestaun nebé mak to agora sei sai pro no kontra ba promulgasaun lei ne’e nian, tantu mós hetan ona veta ba dalarua husi Presidente Repúblika Taur Matan Ruak. Membru maiória parlementu sira ejizi atu hetan promugasaun lalais maibe lei ne’e sei veta hela husi Presidenti Repúblika, tamba ho razaun oi-oin nebé mak ita bele dehan lójika dunik kuandu ita haré husi prinsípiu óptiku urjenidade husi necessidade lei ne’e nian.
Haré fali ba kontiudu husi Lei Pensaun Vitalisia sira nebé mosu iha ninia artigu sira, ita bele dehan katak, lei ida ne’e bele sai armazem (lumbung, gudang) ba eis titulares no eis membru parlementu sira. Lei ida ne’e hamosu husi inisiativa atu hariku no bele dehan sai previleizu bo’ot ba eis titulares sira. Iha hanoin barak mosu katak LPV atu fo dignidade ba eis priméiro membru governu (eis membru titulares) nebe mak maiória mesak veteranus deit no eis membru assembleia konstituite sira. Tamba ida ne’e iha kontiudu LPV ida ne’e bele dehan sai dalan nebé diak ba ema hot-hotu atu halo kompete hodi hadau malu atu bele hetan pozisaun iha Parlementu Nasional. Realidade ida ne’e mós ita bele dehan, sai dalan ida ba ema atu harí partidu hanesan harí loza iha cidade laran. Bele dehan katak wainhira LPV ne’e promulga ona husi Presidente Republika sei fo benefisu lubuk ba eis membru parlamentu no família tomak. Tamba sira la persiza servisu, la persiza fera kakutak ona tamba fulan-fulan sira simu pensaun vitalisia husi estadu; sira ho família tomak bele goza salariu estadu nian ho gratuita.
Mesmu iha revisaun ba LPV ne’e, maibé ita bele dehan katak, revisaun nebé iha la halakon nia benefisisu ba eis membru parlementu sira. Ne’e dunik, hamosu aksaun kontra no protesta barak husi sociedade civíl, estudante universitário sira, instituisaun no husi intelektual balu nebé fo dunik interese ba dezemvolvimentu ba nasaun ida ne’e, nebé hakarak halakon no hamós tiha LPV iha meza Parlementu RDTL nian. Presidente Repúblika Taur Matan Ruak rasik mós ho konsiente hateten katak LPV ne’e viola povu nia direito tamba nia benefisio ba membru eis titularis no membru parlementu sira nebé mak pensaun ona husi sira nia kargu núdar membru Parlementu Nasional iha nasaun ida ne’e. Tantu ida ne’e mós komande Jeral Major Lere Anan Timur no eis Presidente José Ramos Horta mos dehan katak LPV ne’e injustisa, tamba eis titulares no eis membru parlamentu sira deit mak goza estadu nia osan, maibé ita haré didiak ba experénsia passadu ema barak mak luta ba libertasaun nasaun ida ne’e. Kuando LPV ne’e aprova dunik husi Presidente Repúblika oinsa ho fungsionarius sira seluk, veteranus sira no sira nebé mak luta no fo án tomak ba libertasaun rai doben ida ne’e maibé depois de ida ne’e sira nia padareiro agora hanesan agrikultor no ema cívil bai-bain deit? Sira mós iha direito hanesan ho eis titulares no eis membru parlementu sira? Lójika konsiénte ita tau ita nia fuan iha nebé hodi fo onra ba sira nia luta.
Iha aspeito etika polítika nian mós ita bele dehan katak LPV hanesan korupsaun ida nebé lideransa sira halo ba sira a’an depois de sira nia mandatu remata. Ita bele dehan katak LPV hanesan dalan ba korupsaun nebé mak diak liu (jalan pintas) ba lideransa sira nebé mak ukun nasaun ida ne’e ba tinan 4 ou 5 deit depois sira bele hetan osan fulan-fulan ho gratuita husi governu. Liu husi LPV ida ne’e bele hadook sira husi aksaun korupsaun mesmo sira han osan povu nian nebé mak ita bele dehan uza hodi halao dezemvolvimentu ba nasaun ida ne’e bele hamenus mukit no kiak barak iha nasaun ida ne’e. Ita haré iha nasaun barak iha mundu mak fo pensaun ba membru governu tantu mos sira nebé tur iha Parlementu Nasional rai ida nian, sira simu salariu pensaun nian la bo’ot liu sira nia salario fulan-fulan, maibé iha ita nia nasaun ne’e “terbalik”, tamba depois sira nia kargu remata sira hetan subsidiu nebé mak bo’ot liu fali bahkan “berlipat-lipat ganda”. Ne’e dunik ho lójika ita bele dehan katak ho LPV ida ne’e sai ona dalan korta (jalan pintas) nebé mak lideransa sira (membru parlamentar) halo atu bele fo benefisiu ba sira nia án depois sira nia mandatu remata nudar membru governu iha uma fukun Parlementu Nasional nasaun doben ida ne’e. Ho razaun ida ne’e mak maiória povu sociedade cívil no intelektual barak hakarak rejeita total, hasai tiha LPV nebé mak la justu no kria injustisa iha nasaun ida ne’e.
Haré ba kontiudu husi LPV ne’e ita bele dehan ignorasia ou bele dehan mos irasional tamba lei ne’e la depende ba Konstituisaun RDTL nian, nebé mak dehan katak, liberdade rai ida ne’e ema hotu nian no ema hotu iha direito nebé hanesan atu goza ba ukun rasik án ida ne’e. Maibe LPV, haluhan tiha mandatu ida nebé hakerek nanis ona iha lei inan nasaun ida ne’e nian. Seolah-olah” LPV nebe hasai husi meza plenaria Parlemtentu Nasional nasaun ida ne’e nian mak “koko” atu kria injustisa. LPV nebé mosu agora iha públika, hamosu reaksaun nebé makas tebes husi sociedade civíl sira tamba hamosu pesimismo husi ema barak, tamba desizaun-desizaun polítika nebé mak mosu dalabarak fo deit benefisiu ba lideransa sira. Desizaun-desizaun iha parlamento konaba lei no normas ba nasaun ida ne’e dalabarak la depende ba necessidade povu nasaun ida ne’e maibé sempré fo valor posítivu deit ba membru parlementu sira. Ho situasaun ida ne’e ita bele dehan katak lei iha Timor seidauk responde ba prinsipio bonum commune husi maiória povu nasaun ida ne’e. Lei halo no aplika deit ba povu, mukit sira no ema ki’ik sira husi nasaun ida ne’e, maibé lideransa sira livre husi sansaun (kebal hukum) tamba dalabarak lei nebé mosu sempré depende lideransa sira nia aksaun polítika. Bele dehan lei iha Timor  ne’e “Tumpul ke atas dan tajam ke bawah”. Ezemplu mak ho LPV nebé mak sai debate iha públiku dau-daun, defende uluk direitu lideransa sira no direitu povu nian nebé mak bele dehan emerjensia teb-tebes tau tiha iha kotuk.
Wainhira LPV hetan ona promulgasaun ita la bele imagina saida mak atu akontese ba nasaun ida ne’e iha tinan 50 oin mai. Eis membru parlementu sira (eis titulares balun) hira husi periodu ba periodu mak simu pensaun vitalisia. Ema nainhira mak goza no ema nainhira mak mukit no kiak iha rai ida ne’e? Dezemvolvimentu hira mak bele lao ona iha rai ida ne’e kuando kada periodu membru parlementu sira okupadu deit ho maneira oi-oin oinsa atu hetan pensaun vitalisia depois de sira nia mandatu, lei barak mak sei abandona hela iha meza plenaria parlemento tamba membru parlemento sira hanoin deit mak oinsa hetan pensaun vitalisia depois de sira nia mandatu. Ho ida ne’e ida bele dehan dezemvolvimentu nasaun Timor Leste sei marka passo hela deit iha fatin no kuantidade kiak, mukit no povu aileba sira sei aumenta ba bebeik, graduasaun universitaria sira sei aumenta ba bebeik no númeru dezempregu iha rai ida ne’e sei ás ba bei-beik kada tinan. Ho ida ne’e ita bele dehan pensaun vitalisia injustisa no halakon demokrasia iha rai ida ne’e tamba iha realidade goza ba ukun án ida ne’e tó deit iha lideransa nasaun sira, mukit no kiak sira mantein nafatin iha sira nia pozisaun.
Ita haré ba prinsípiu etika polítika, polítika nia objetivu mak bem komum, atu to iha pasu ida ne’e polítika tenki responde ba necesidade komum, katak saida mak sai prinsipal iha nasaun ida li-liu iha aspeitu dezemvolvimentu no prosperidade ba povu nia moris. Hanesan lei inan Timor Leste nian kestiona katak libertasaun ba ukun rasik án, rai ida ne’e ema hot-hotu nian esforsu-án hamutuk, sakrifisiu nebé mak povu Timor oan tomak halo hodi luta ba ukun rasik án ida ne’e, au mesmo tempo mós depois ukun rasik án povu Timor oan hotu mós iha direitu nebé hanesan atu goza ukun rasik án nebé mak hetan ho ran no sakrifisiu ema hotu nian. Maibé realidade konseptu husi bem komum ida ne’e sai hanesan utópia ida deit nebé mak nunka realiza, tamba realidade polítika husi primeiru governu konstituisaun to mai iha sexto governu konstituisaun iha nasaun ida ne’e nebé mak goza ba ukun rasik án, ida ne’e iha ema uitoan deit. Iha ema barak mak sei halerik nafatin ba dezemvolvimentu nasaun ida ne’e. Povu aileba sira nafatin mantein iha sira nia pozisaun, kiak no mukit sira halerik nafatin no dezempregu iha rai laran mós kada tinan nia kuantidade aumenta ba bebeik. Oinsa atu responde ba perguntas hirak ne’e, seidauk tama iha ajenda lideransa nasaun ida ne’e, tamba lideransa barak mak sei esforsu án ho manéira oi-oin atu hariku família deit hodi haluhan tiha sira nia obrigatóriu no responsabilidade ba povu nasaun ida ne’e nia ezijensia.
Wainhira ita halo reflesaun hodi haré fila fali ba lalaok polítika no dezemvolvimentu husi ita nia nasaun doben ida ne’e desde inisiu ukun rasik án to mai ohin loron, iha problemas no konflitus oi-oin deit mak nabutuk hela deit nebé nunka hetan ninia solusaun tantu mós iha area dezemvolvimentu fíziku mós lao hakdasak hela deit. Atu dehan ho lojikamente katak, ita nia ukun rasik án nebé agora tama ba tinan 14 ona, seidauk bele responde ejizensia komum nia necessidade. Refléte ba realidade esperensia polítika iha tempu pasadu nian nebé nakonu ho sofrementu tenki sai ona reflesaun ida ba ita hotu oinsa atu fo interese ba dignidade rai doben ida ne’e iha nasaun internasionais sira oin.  Tendensaun polítika nebé sai ezijensia ba rai ida ne’e mak oinsa povu bele moris iha prosperidade no iha necessidade nebe bele sustenta sira nia moris, Tantu mós oinsa governu kría dezemvolvimentu hodi prepara kampu servisu, hodi nune’e bele hamenus mukit, kiak no dezempregu nebe kada tinan sei aumenta ba bebeik. Estadu tenki matan moris no neon nain hodi loke matan no haré grafitasaun no númeru populasaun nebé mak mukit hela, dezempregu nebé ho númeru ás, area rurais sira nebé defisil atu hetan asesu no tulun lalais, laos lor-loron mak debate no buka maneira oi-oin atu hetan benefisiu deit ba sira nia án, hanesan dadauk mosu LPV nebé mak sai obstaklu no halo konfuzaun ema barak nia hanoin.
Mesmo ita harí ona Komisaun Anti korupsaun (CAC) iha Timor Leste atu kombate hahalok malpolítika iha rai ida ne’e husi aksaun korupsaun maibé korupsaun sempré mosu ho ilãs foun iha lideransa sira “korupsi terselubung”, liu husi maneiras oi-oin nebé mak mamar (halus) liu. Ne’e dunik ita haré ba kontiudu husi LPV ne’e ita bele dehan katak “korupsi terselubung“ moris buras nafatin iha Timor Leste. Ho razaun saida? Tamba membru governu sira prepara án antes tiha ona ho lei ida nebé mak bele garantia sira depois sira nia mandato legistlativu iha parlementu nasional. Depois ramata sira nia kna’ar sira la persiza hikis kosar ben ona tamba sira bele goza nafatin saláriu husi governu nebé mak sai direito povu nian ba sira nia án. Eis membru parlamentu sira no eis titulares sira la persiza servisu no sira bele diskansa naruk iha uma deit tamba sira nafatin hetan subsídiu, uma gratuita, edifísiu servisu iha (atu halo saida ho edifisiu privadu?), kareta gratuita, viagem ba rai liur tuir hakarak ho gratuita, telemovel gratuita tantu mós simu saláriu pensaun vitalisia kada fulan.
Mosu protesta no krítika oi-oin nebé mai husi sociedade civíl, intelektual akadémiku sira, universitáriu sira, institúto sira maibe atu responde ba kritíka no protesta nebé mosu laiha; lideransa sira metenek atu ”mengalihkan” polítika nebé iha ho maneira oi-oin. Mosu krítika nebé forte atu halakon no hamós tiha LPV ne’e maibé laiha resposta nebé klaru husi membru parlementu sira, mesmo iha realidade hetan veta tiha ona husi PR maibé deputadu sira ezizi nafatin atu halo ratifikasaun no foti ida ne’e sai kestaun bo’ot ida hodi atu lori PR ba tribunal ho razaun konseptu husi PR ne’e inkonstitusional tamba kontra direitu membru parlementu sira. Mosu pergunta oi-oin iha kakutak. Oinsa ho han osan pensaun vitalisia nebé ho nia montante bo’ot teb-tebes, ne’e inkonstitusional k lae? Simu saláriu pensaun vitalisia kada fulan ho montante nebe ás tebes, hela iha uma luxu, hetan kareta luxu, halo viagem gratuita ho família ba estranjeiru, telemovel gratuita, no sel-seluk tan ho gratuita ne’e inkonstitusional k lae? Husik hela povu mukit sira kiak nafatin, dezempregu aumenta kada tinan, dezemvolvimentu paradu no hakdasak iha fatin, konstrusaun ba nasaun ida ne’e abandona nafatin, direitu povu nia lakon tiha deit ho prezensa LPV, ne’e inkonstitusional k lae?
Demokratizasaun nebé implementa iha nasaun ida ne’e ita bele dehan sai deit simbolu ida ba nasaun. Tamba ita bele halo diskusaun no dialogu oi-oin konaba termu demokratizasaun maibé ne’e para deit iha konseptu nebé mak defisil teb-tebes atu realiza iha nasaun demokrátiku ida ne’e’. Termu demokratizasaun iha deit ba lideransa sira tamba sira koalia deit saida mak sai sira nia direitu maibé saida mak sai direito povu nian tuir lalaok prinsípiu polítika demokratizasaun nunka sai konkrétu iha nasaun ida ne’e. Povu sai deit instrumentu ida atu sai suksesor ba mehi ho hanoin husi lideransa sira nia ejizensia. Povu Timor sai deit instrumentu ida nebé mak lori ita nia lideransa sira hodi habokur sira nia án no família. Haré ba realidade ida ne’e ita bele dehan demokratizasaun rai doben ida ne’e sei marka passu deit iha fatin. Konseptu nasaun nebé dezemvolvidu no prospero sai deit utópia nebé mak nunka konkrétu iha Timor Leste. Tamba goza ba ukun rasik án nasaun ida ne’e to deit iha lideransa sira, povu nafatin mantein iha sira nia pozisaun nebé sai ailebador nafatin leba ai lor-loron iha lurón, nebé kiak nafatin kiak rabat rai, mukit nafatin terus iha sira nia susar sira. Haré ba realidade ida ne’e ita nia konsensia tanis no halerik no nafatin hakilar maibé laiha responde ida mak mosu. Bainhira los mak prosperidade no haksolok ba povu Timor ne’e bele realiza, sai nafatin perguntas bo’ot mai ita!

---oo0oo---

Tidak ada komentar:

Posting Komentar